Rola-Arciszewski Stanisław Teofil (1888–1953), pułkownik dyplomowany WP, publicysta wojskowy. Ur. 9 XI w Kołomyi, był synem Adama Arciszewskiego, sędziego, i Julii z Bogdany’ch. Pochodził z rodziny szlacheckiej h. Rola i używał nazwiska Rola-Arciszewski. Miał brata Franciszka Arciszewskiego (1890–1969), płk. dyplomowanego WP, posła do Sejmu RP w l. 1930–5 ze Stronnictwa Narodowego, po r. 1939 czynnego na emigracji, i siostrę Jadwigę (1894–1983), zamężną Stadtmüllerową, profesora ASP w Krakowie.
Po ukończeniu II Gimnazjum Klasycznego we Lwowie w r. 1908, R.-A. wstąpił na Wydział Budowy Maszyn Politechn. Lwow., z której przeniósł się w r. 1910 na politechnikę wiedeńską. Roczny staż wymagany od absolwentów tej politechniki, odbył jako robotnik w fabryce maszyn i w stoczni morskiej w Trieście, a dwuletnią praktykę inżynierską w Berlinie (Siemens & Halske) i w Dortmundzie (Vulkmann Werke). Podczas pierwszej wojny światowej, wcielony w sierpniu 1914 jako szeregowiec do armii austro-węgierskiej, najpierw otrzymał przydział do szkoły oficerów rezerwy, a następnie, od 4 II do 12 VIII 1915, służył w 8 p. huzarów. W dn. 10 III t.r. awansował na chorążego. Dalszą służbę pełnił w 1 p. artylerii ciężkiej; brał udział w walkach na froncie rosyjskim i włoskim. W dn. 1 I 1916 awansował do stopnia podporucznika, a 1 II 1918 – porucznika. W dn. 2 XI 1918 R.-A. zgłosił się do polskiej stacji zbornej oficerów w Wiedniu i tamże otrzymał przydział jako kierownik referatu w Wojskowej Komisji Likwidacyjnej. Z dn. 26 II 1919 został wyznaczony na pełnomocnika kolejowego polskiego Sztabu Generalnego, a jesienią t.r. mianowano go szefem Oddziału Kierownictwa Transportów Wojskowych (OKTW) w Wiedniu. W okresie od 27 V do 22 VIII 1920 był w Konstantynopolu szefem delegacji Min. Spraw Wojskowych i Min. Kolei Żelaznych, a potem przeniesiono go do OKTW do Salonik. Kierował wówczas transportami materiałów wojskowych z państw zachodnich do Polski, organizował powrót do kraju uchodźców i internowanych Polaków ze Szwajcarii, Włoch i Austrii. W maju i czerwcu 1920 prosił o przydział do linii, na front, ale bez skutku. Fakt braku służby frontowej w WP spowodował, że później był dwukrotnie pomijany w awansie. Stopień kapitana otrzymał we wrześniu 1920, ze starszeństwem od 1 VI 1919. W lutym 1921 R.-A. został kierownikiem referatu Biura Attaché Wojskowego w Wiedniu. W październiku t.r. powrócił do kraju i objął dowództwo baterii w 5 p. artylerii polowej (pap) we Lwowie. Dn. 10 I 1922 został przeniesiony do sztabu Dowództwa Okręgu Korpusu (DOK) na stanowisko referenta mobilizacyjnego. Stąd w październiku t.r. odszedł jako słuchacz do Wyższej Szkoły Wojennej (WSW), którą ukończył w październiku 1924. W WSW pozostał przez następne cztery lata, zajmując najpierw stanowisko asystenta i wykładowcy taktyki ogólnej, a przez pewien okres (1927) zastępcy komendanta tej uczelni. W grudniu 1924 R.-A. został mianowany majorem.
W okresie od października 1925 do października 1926 R.-A. przebywał na obowiązkowym, rocznym stażu w 1 p. artylerii przeciwlotniczej w Warszawie jako dowódca dywizjonu. W listopadzie 1928 został mianowany szefem sztabu 13 dyw. piechoty w Równem. W r. 1929 uczestniczył w rajdzie konnym na trasie Budapeszt-Praga. Od października 1930 dowodził dywizjonem w 3 pap Legionów (Zamość). Następnie ukończył 6-miesięczny kurs doskonalący oficerów w Szkole Strzelania Artylerii w Toruniu, po czym od października 1931 przeniesiony został do 1 p. artyl. ciężkiej w Modlinie, w którym był ponad trzy i pół roku zastępcą dowódcy pułku. W r. 1931 R.-A. awansował na podpułkownika. W listopadzie 1935 objął dowództwo 1 p. artyl. motorowej w Stryju, a 13 IV 1937 dowództwo 7 p. artyl. lekkiej w Częstochowie. W rok później dowodził 3 Grupą Pancerną. W dn. 19 III 1938 awansował na pułkownika. R.-A. brał udział w licznych ćwiczeniach dywizyjnych, międzydywizyjnych, grach wojennych, podróżach taktycznych WSW. Prowadził studia z zagadnień strategii i doktryny operacyjnej. W „Bellonie”, począwszy od r. 1925, opublikował co najmniej 20 artykułów z zakresu taktyki i sztuki operacyjnej. Wydał książkę pt. Sztuka dowodzenia na Zachodzie Europy (W. 1934). Interesował się polską doktryną strategiczną. Komendant WSW, francuski generał Louis Faury, opiniując R.-A. zaznaczał, że był on wybitnym oficerem pod każdym względem, i że wykazywał zalety dowódcy i organizatora.
Po wybuchu drugiej wojny światowej R.-A. został 3 IX 1939 mianowany dowódcą broni pancernej Armii «Łódź», a następnie zastępcą szefa sztabu w dowództwie Armii «Warszawa». Po kapitulacji stolicy przebywał do r. 1945 w niewoli niemieckiej, w obozach Königstein, Woldenberg i Murnau. Od r. 1945 służył w 1 Polskiej Dyw. Pancernej (Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie). Od r. 1947 mieszkał w Londynie u swego brata F. Arciszewskiego. W Londynie R.-A. pracował w Komisji Historycznej Sztabu Głównego Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie. Ogłosił wspomnienia pt. Wrzesień 1939. (Przeżycia osobiste). „Armia Warszawa” („Bellona”, 1945 z. 11), „Armia Łódź” (tamże 1946 z. 1). Był współautorem cz. 1 t. 1 pracy „Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej” (Londyn 1951). Zmarł 5 XI 1953 w Londynie i został pochowany na cmentarzu w Brompton. Był odznaczony m. in. Orderem Virtuti Militari V kl. (za obronę Warszawy w r. 1939), Orderem Polonia Restituta V kl., Krzyżem Walecznych, francuską Legią Honorową V kl.
R.-A. był żonaty (od 16 II 1919) z Małgorzatą Marią z Schillów, z którą miał córkę Marię Julię (ur. 1925), zamężną Gorzkowską, gastronoma, i syna Stanisława Antoniego (ur. 1932), lekarza, mieszkającego w Afryce, potem w Kanadzie.
Fot. w: Album WSW (CAW); – Bellona. Bibliografia Dziesięciolecia 1918–1927, W. 1928; toż za l. 1928–37, W. 1938; Enc. Wojsk., VII; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928, 1932; – Ciałowicz J., Od Kościuszki do Sikorskiego, Kr. 1971; Kozłowski E., Wojsko Polskie 1936–1939, W. 1974; – Arciszewski Z., Po obu stronach oceanu, Howe Sussex 1976 s. 47–8, 70, 204, 211; Kalendarz Wojskowy na rok 1934, W. 1933; Obrona Warszawy we wspomnieniach, Wybór i oprac. M. Cieplewicz, E. Kozłowski, W. 1984 (fot.); Obrona Warszawy w 1939 r. Wybór dokumentów wojskowych, Zebrał i oprac. M. Cieplewicz, W. 1968; Rómmel J., Za honor i Ojczyznę – Wspomnienia dowódcy Armii „Łódź” i „Warszawa”, W. 1958; W 50-lecie powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Oprac. W. Chocianowicz, Londyn 1969; – „Przegl. Kawalerii i Broni Pancernej” (Londyn) 1964 nr 34 s. 140; – CAW: Akta personalne R.-A.; – Informacje córki Marii Julii Gorzkowskiej.
Piotr Stawecki